Chủ nghĩa Duy vật Lịch sử – Cơ sở khoa học của việc nhận thức và cải biến xã hội

Tác giả: Hà Phi Hoàng

Nhận thức đúng bản chất của xã hội, không thể chỉ dừng lại ở những hiện tượng bề ngoài hay những biểu hiện nhất thời, mà phải đi sâu tìm hiểu những điều kiện vật chất và các quy luật khách quan chi phối sự vận động và phát triển của đời sống xã hội. Chính trong quá trình đó, chủ nghĩa duy vật lịch sử ra đời và khẳng định giá trị như một học thuyết khoa học, một phương pháp luận căn bản để giải thích lịch sử xã hội loài người.

1. Chủ nghĩa Duy vật Lịch sử là gì?

Chủ nghĩa duy vật lịch sử là học thuyết triết học do Karl Marx và Friedrich Engels sáng lập, nghiên cứu những quy luật chung nhất của sự vận động và phát triển xã hội. Hạt nhân lý luận của học thuyết là khẳng định: tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội, trong đó phương thức sản xuất vật chất giữ vai trò quyết định đối với toàn bộ đời sống tinh thần và các quan hệ xã hội.

Theo quan điểm này, lịch sử xã hội không phải là kết quả của ý chí thần linh, của những tư tưởng trừu tượng hay của một số cá nhân kiệt xuất đơn lẻ, mà là kết quả tất yếu của quá trình sản xuất vật chất và những quan hệ xã hội nảy sinh từ quá trình đó. Cách con người sản xuất ra của cải vật chất sẽ quy định cơ cấu giai cấp, thiết chế chính trị, pháp luật, đạo đức, văn hóa và hệ tư tưởng của xã hội.

Việc đặt cơ sở vật chất của đời sống xã hội vào vị trí trung tâm đã làm nên tính khoa học, khách quan và cách mạng của chủ nghĩa duy vật lịch sử, tạo ra bước ngoặt căn bản trong nhận thức triết học về lịch sử.

2. Hoàn cảnh ra đời của Chủ nghĩa Duy vật Lịch sử

Chủ nghĩa duy vật lịch sử ra đời trong bối cảnh thế kỷ XIX, khi chủ nghĩa tư bản phát triển mạnh mẽ, thúc đẩy đại công nghiệp và khoa học – kỹ thuật, đồng thời làm bộc lộ sâu sắc những mâu thuẫn xã hội mang tính đối kháng. Sự phân hóa giàu nghèo, tình trạng bóc lột lao động, các cuộc khủng hoảng kinh tế và phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân ngày càng gia tăng.

Thực tiễn đó cho thấy, các quan điểm duy tâm đương thời – vốn giải thích lịch sử bằng ý chí cá nhân, tinh thần dân tộc hay những lực lượng siêu hình – đã không còn đủ sức lý giải hiện thực xã hội đang biến đổi nhanh chóng và phức tạp. Lịch sử đòi hỏi phải có một học thuyết mới, xuất phát từ chính đời sống hiện thực của con người, phản ánh đúng bản chất và quy luật vận động của xã hội.

Trên cơ sở tổng kết thực tiễn xã hội tư bản chủ nghĩa, đồng thời kế thừa có phê phán tinh hoa tư tưởng nhân loại, Karl Marx và Friedrich Engels đã xây dựng nên chủ nghĩa duy vật lịch sử, lần đầu tiên đặt sự phát triển xã hội trên nền tảng vật chất và quy luật khách quan.

3. Vì sao cần Chủ nghĩa Duy vật Lịch sử?

Trước hết, bởi không có chủ nghĩa duy vật lịch sử, việc nhận thức xã hội rất dễ rơi vào duy ý chí, cảm tính hoặc phiến diện. Học thuyết này chỉ ra rằng, muốn giải quyết đúng đắn các vấn đề xã hội, không thể chỉ trông chờ vào sự thay đổi ý thức hay lời kêu gọi đạo đức, mà phải bắt đầu từ việc cải biến những điều kiện vật chất và quan hệ xã hội đã sản sinh ra các vấn đề đó.

Trong đời sống thực tiễn, điều này thể hiện rất rõ. Khi nền kinh tế chuyển từ sản xuất nhỏ sang kinh tế thị trường, thì tư duy quản lý, phương thức tổ chức xã hội và lối sống của con người cũng phải thay đổi tương ứng. Nếu giữ nguyên cơ chế cũ trong khi điều kiện kinh tế đã đổi khác, xã hội tất yếu sẽ nảy sinh mâu thuẫn và trì trệ.

Thứ hai, chủ nghĩa duy vật lịch sử giúp làm rõ nguồn gốc sâu xa của các mâu thuẫn xã hội, chỉ ra rằng mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là động lực cơ bản của sự phát triển lịch sử. Đấu tranh giai cấp trong các xã hội có đối kháng không phải là hiện tượng ngẫu nhiên, mà là hệ quả tất yếu của những mâu thuẫn kinh tế – xã hội khách quan.

Thứ ba, học thuyết này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc định hướng phát triển đất nước, giúp tránh những sai lầm nóng vội, chủ quan. Thực tiễn công cuộc Đổi mới ở Việt Nam cho thấy, khi lực lượng sản xuất phát triển, quan hệ sản xuất và cơ chế quản lý không còn phù hợp, việc kịp thời đổi mới tư duy, điều chỉnh chính sách là yêu cầu tất yếu. Đó chính là sự vận dụng sáng tạo chủ nghĩa duy vật lịch sử vào điều kiện cụ thể của Việt Nam.

4. Giá trị thực tiễn của Chủ nghĩa Duy vật Lịch sử

Chủ nghĩa duy vật lịch sử không chỉ giải thích lịch sử, mà còn soi sáng con đường hành động. Học thuyết này khẳng định quần chúng nhân dân là chủ thể sáng tạo chân chính của lịch sử; vai trò của cá nhân chỉ có thể phát huy khi gắn bó với nhân dân và hành động phù hợp với quy luật khách quan.

Trong bối cảnh hiện nay, khi khoa học – công nghệ và kinh tế số đang làm biến đổi sâu sắc đời sống xã hội, việc nắm vững và vận dụng đúng chủ nghĩa duy vật lịch sử càng có ý nghĩa quan trọng, giúp chúng ta nhìn thẳng vào bản chất của các vấn đề, xử lý hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế và tiến bộ, công bằng xã hội.

Kết luận

Chủ nghĩa duy vật lịch sử là một thành tựu vĩ đại của tư duy nhân loại, một thế giới quan khoa học và phương pháp luận cách mạng. Bằng việc đặt cơ sở vật chất và quy luật khách quan vào trung tâm của lịch sử, học thuyết này giúp con người hiểu đúng quá khứ, phân tích đúng hiện tại và định hướng đúng tương lai.

Trong mọi hoàn cảnh, việc kiên định và vận dụng sáng tạo chủ nghĩa duy vật lịch sử không chỉ là yêu cầu về mặt lý luận, mà còn là điều kiện quan trọng bảo đảm cho sự phát triển bền vững của xã hội, vì con người và vì tiến bộ xã hội.